Pošalji dokument na e-mail

Uvod

Panonski basen pokriva približno 20% teritorije Bosne i Hercegovine. U ovom regionalnom slivu postoji nekoliko podslivova; jedan od njih je Tuzlanski sliv koji se nalazi u sjeveroistočnom dijelu države. Brojne mineralne sirovine otkrivene su i koriste se u tuzlanskom basenu, ali su na prvom mjestu sol i ugalj. Grad Tuzla nastao je i razvio se eksploatacijom soli.

Tema ovog bloga je ležište kamene soli Tuzla koje se nalazi u gradu Tuzli (slika 1). Ovo ležište je eksploatisano u prošlosti, a eksploatacija je završena 2006. godine zbog negativnih posljedica na prostor i život ljudi u centralnim dijelovima grada. Naime, dugoročno prekomjerno iskorištavanje ležišta soli (prvenstveno na eksploatacijskom polju Trnovac - Hukalo) dovelo je do problema slijeganja tla, uzrokujući veliku štetu na stambenim i poslovnim zgradama, kao i na transportnoj infrastrukturi.

Istorija eksploatacije kamene soli i slane vode u Tuzli

Arheološka istraživanja pokazuju da je sol eksploatisana u Tuzli tokom neolitika, o čemu svjedoče ostaci neolitskog naselja i posude za vađenje soli iz tog perioda (5.000-4.500 pne) u centru Tuzle (na današnjem Trgu soli označeno je mjesto eksploatacije soli).

Tokom perioda osmanske vladavine u Bosni, slana voda se eksploatisala u Gornjoj i Donjoj Tuzli. Ime Tuzle potječe iz tog razdoblja; dolazi od turske riječi „tuz“ što znači sol. Poznato je da su u osmanskom periodu napravljeni iskopani bunari na mjestima prirodnih izvora (prvi je izgrađen 1476. godine). Jedan takav bunar dubine 60 m postojao je na današnjem Trgu soli u centru Tuzle, gdje se eksploatisala slana voda i vadila sol u procesu isparavanja ključanjem slane vode u kotlovima. Prema Jovanoviću i Vujoviću (1976) na lokaciji Solni trg dobiveno je oko 2.500 kg / dan soli, a istovremeno u Gornjoj Tuzli oko 300 kg / dan. 

Moderna eksploatacija soli u Tuzli crpljenjem termomineralne podzemne vode iz dubokih bunara započela je 1880. godine u periodu austrougarske vladavine u Bosni i Hercegovini kada su izgrađeni prvi industrijski objekti za preradu slane vode na širem području Tuzle (Jovanović i Vujović, 1976). Prvu hemijsku analizu slane vode izvršio je austrijski istraživač E. Ludwig 1887. godine, kada je analizirao vodu iz bunara br. 5 i 6 u Tuzli (Ludwig, 1893). Ti su bunari bili duboki 379 i 367 m (Katzer, 1919).

Paralelno s eksploatacijom slane vode na eksploatacijskom polju Trnovac-Hukalo, 1967. godine započelo je podzemno eksploatacijsko iskopavanje soli na eksploatacijskom polju Tušanj.

Novo ležište soli na području Tuzle pronađeno je 1973. godine bušenjem bunara DS-3 u selu Tetima (općina Tuzla), što je praćeno detaljnim istraživanjima i eksploatacijom i danas. Ležište kamene soli Tetima nalazi se oko 10 km sjeveroistočno od ležišta soli Tuzla.

Osim u proizvodnji soli, termomineralna slana voda koristi se u terapeutske svrhe u banji Tuzla. Jovanović B. (1940) piše: „1912. godine izgrađena je lijepa banja u Tuzli sa kadama i inhalatorijumom. Ljekovita svojstva slane vode posebno su učinkovita kod reumatizma, išijasa, ginekoloških bolesti, respiratornih problema itd. Bolesti dišnog sustava liječe se u inhalatoru dispergiranom slanom vodom “ . 1936. banje su proširene sa dva velika zatvorena i jednim otvorenim bazenom.

Geološke i hidrogeološke karakteristike ležišta kamene soli Tuzla

Detaljnije informacije o geologiji Tuzlanskog bazena i ležišta soli pružilo je nekoliko autora: Katzer 1903; Soklić 1959, 1964, 1982; Jovanović i Vujović, 1976; Stevanović 1977; Čičić 2002; Jovanović 1980; Vrabac 1999; Ferhadbegović 2003; Hrvatović 2006. Hidrogeologiju ležišta soli na području Tuzle proučavao je Luković 1952; Patrlje 1956; Miletović 1980; Baturić 1961; Đurić 1987, 1988; Hadžihrustić, Oruč i dr. 2006. i drugi.

Ležište kamene soli Tuzla nastalo je unutar miocenskih sedimenata (prema brojnim ranijim istraživačima to je gornji burdigalijski i helvetski, dok se geolozi novijeg vremena nalazište klasificira kao karpatski ili donjobadenijski) gdje dominiraju glineni lapori, ali na nekim mjestima i dolomitni i bitumenskih lapora. Gips i anhidrit takođe prate slojeve soli (slika 2). Unutar ovog stijenskog kompleksa, koji se naziva „trakasta serija“ (ili „stvaranje soli“ prema Hrvatović, 2006), dubina se razlikuje pet slojeva soli; odvojeni su laporom. Tortonski „Schlir“ (lapori, pješčenjaci i konglomerati) i aluvijalni sedimenti javljaju se u krovu „serije trakasta“, dok donji sedimenti predstavljaju „crveni niz“ s crvenim pješčenjacima, konglomeratima, glinama i laporima (donji miocen).

Ležište kamene soli Tuzla gotovo u cijelosti leži unutar sinklinale Trnovac-Tušanj i ima dinarski pravac (SZ-JI).

Dubina do slanog tijela i debljina slojeva variraju prostorno; dubina soli je 150 do 500 m od površine terena, dok je debljina slojeva soli 20-100 m, pri čemu su najdeblji slojevi u središnjem dijelu sinkline (Jovanović i Vujović M 1976).

Cijela "trakasta serija", uključujući slojeve soli, ima malu propusnost vode, dok su krovni sedimenti (Schlir) nepropusni. Aluvijum rijeka Jala i Solina, koji se ponegdje nalaze direktno na „trakasta seriji“, vrlo su propusni i vodonosni vodonosnici sa slatkim vodama.

Ležište kamene soli Tuzla eksploatisano je na dva eksploataciona polja: 1) Trnovac-Hukalo i 2) Tušanj. Iskorištavanje soli na području Trnovac-Hukalo vršeno je ispumpavanjem slane vode iz bunara, dok je na području Tušnja eksploatacija vršena podzemnim rudarskim metodama.

Glavna akumulacija podzemne vode formira se u zoni prvog slanog sloja i te vode imaju manje mineralizacije u odnosu na dublje horizonte (Jovanović P. i sar., 1971). Podzemne vode u aluvijalnom pijesku i šljunku hidraulički su povezane s tom akumulacijom. Glavna akumulacija podzemnih voda puni se infiltriranim atmosferskim padavinama u propusne stijene i iz aluvijalnog vodonosnika rijeka Jala i Solina.

Ispumpane vode iz bunara imaju visoku mineralizaciju do 300 g / l i temperaturu od 24 - 27 ° C, tip Cl – Na.

Intenzivno crpljenje podzemne vode dovelo je do rastvaranja topivih stijena (halit, gips i anhidrit) što je rezultiralo stvaranjem kaverna i šupljina koje su se vremenom urušavale, devastirajući teren u centralnom dijelu grada Tuzle. Mnogo stambenih zgrada, puteva i eksploatacionih bunara je uništeno, teren na području današnjih vještačkih jezera je preplavljen i zbog tih činjenica je trebalo izvršiti kontrolirano zaustavljanje eksploatacije, pa je eksploatacija soli u gradu Tuzli završena 2006.

Veštačka slana jezera „Pannonica“ u funkciji smanjenja devastacije prostora

Vađenje soli pumpanjem termomineralne vode na bunare u Tuzli prouzrokovalo je slijeganje i deformaciju terena u urbanom dijelu Tuzle (do 12 m u periodu 1947-1991); maksimalno slijeganje od 1100 mm tokom jedne godine zabilježeno je 1983. godine (Taletović N. i sar. 2014). Prema istim autorima, rezultati slijeganja bili su preseljenje 15.000 stanovnika i uništavanje 2.700 stambenih jedinica i približno 200.000 m ² proizvodnih objekata, obrazovnih, zdravstvenih, kulturnih i sportskih objekata.

Teren je uglavnom saniran nakon završetka eksploatacije ležišta soli Tuzla. Srušene i oštećene zgrade obnovljene su tamo gdje je teren procijenjen kao stabilan, ali i sada se u centru grada vide uništene i neuređene zgrade.

Na području gdje je teren bilo teško i ekonomski neprihvatljivo pretvoriti u siguran za gradnju, kao mjeru za ublažavanje posljedica slijeganja terena i devastacije prostora, napravljena su tri vještačka slana jezera sa šljunčanim plažama; ova jezera koja imaju zajednički naziv „Panonska jezera“ ili „Pannonca“ koriste se ljeti za rekreaciju (slika 4). Izgrađeni su i drugi prateći sadržaji, atraktivni za turiste, poput Arheološkog parka (neolitsko naselje), Muzej soli itd: https://panonikasojenice.ba/en/home/

Voda u jezerima kombinacija je slatke vode (isporučuje se cjevovodom iz vještačkog jezera Modrac) i salamure visoke koncentracije (300-350 g / l) iz bunara ležišta soli Tetima. Udio slane vode u ukupnoj količini vode je oko 30%. Dno jezera prekriveno je geosintetičkim i prirodnim materijalima (šljunkom i pijeskom), pa njihova obala izgleda poput morske plaže. Kompleks Panonskih jezera ima ukupnu površinu od 75.000 m ² , dužinu obale 1.000 m, a površina šljunkovitog dijela plaže iznosi 22.000 m ² .

Nakon završetka vađenja soli na ležištu Tuzla, aktivirana je veća eksploatacija ležišta soli Tetima, koje se nalazi u rijetko naseljenom području. Eksploatacija na ležištu Tetima vrši se vještačkim ispiranjem slanih tijela u dubokim bunarima, pa se ne očekuje devastacija područja Tetime.

https://geoera.eu/blog/land-subsidence-salt-layers/